"SỬ TÍCH & SỬ LUẬN"

“Hồ Nguyên Trừng tỏ ra là một người khôn ngoan, hiểu tâm địa tàn bạo của cha mình cho nên đã tránh không tranh chấp với Hồ Hán Thương;
và tránh bị vạ lây cùng với những kẻ manh động nên có sự gì đều sớm tâu, báo với Hồ Quý Ly cả.
Thế nhưng đối với giặc ngoại xâm thì Hồ Nguyên Trừng có thái độ rất dứt khoát, có chiến lược chống giặc rất vững về nguyên lý lòng dân,
​và về sau lại tỏ ra có tài về kỹ thuật quân sự qua việc chế ra súng thần công đầu tiên của người Việt Nam. Đáng khen.”
(Rev. Đoàn Nhật Tân, PhD)

"LỜI HỒ NGUYÊN TRỪNG"

“Từ năm Giáp Thân (1404) trở đi, mối quan hệ bang giao giữa nước ta với nhà Minh ngày càng căng thẳng. Năm ấy, sứ giả nhà Minh đã không hề che giấu ý đồ gây hấn với nước ta. Sách Đại Việt Sử Kí Toàn Thư (Bản Kỉ, Quyển VIII, Tờ 46b) chép:

‘Nhà Minh sai chức Hành Quân là Lý Kỳ sang nước ta. Kỳ tự quyền tác oai tác quái, đánh đập các quan lo đón rước, bắt phải đi nhanh không kể độ đường. Trước đây, sứ giả đi từ Đông Đô (tức Hà Nội - ND) đến Tây Kinh (tức Tây Đô, Thanh Hóa - ND) phải mất mười hai ngày, Kỳ chỉ đi có tám ngày. Đến nhà công quán, (hắn) quan sát khắp mọi hình thế. Khi Kỳ trở về, Quý Ly sợ tiết lộ sự tình, bèn sai Phạm Lục Tài đuổi theo để giết đi. Nhưng (khi Lục Tài) đến Lạng Sơn thì Kỳ đã ra khỏi cửa ải rồi. Kỳ hặc tấu (với vua nhà Minh) là họ Hồ đã xưng đế và làm thơ có những lời lăng mạ’.

Sang năm Ất Dậu (1405), nhà Minh bắt đầu xâm lấn vùng phía Bắc nước ta. Triều Hồ đã phải cử quan Hành Khiển là Hoàng Hối Khanh làm Cát Địa Sứ và Hoàng Hối Khanh đã vì yếu hóng vía mà cam tâm cắt một lúc 59 thôn dâng cho giặc.

Nhà Hồ càng nhân nhượng thì nhà Minh càng lấn tới. Hai bên chuẩn bị bước vào một cuộc đọ sức quyết liệt với nhau. Cuối năm Ất Dậu (1405), triều Hồ đã triệu tập một cuộc hội nghị có tầm quan trọng rất đặc biệt. Cũng sách trên (tờ 49b) chép rằng:

‘Hán Thương xuống chiếu truyền gọi các quan An Phủ Sứ ở các lộ về triều để cùng với quan ở kinh họp bàn kế nên đánh hay nên hòa. Có người khuyên nên đánh vì sợ để mối lo về sau. Quan Trấn thủ Bắc Giang là Nguyễn Quân cho rằng nên tạm hòa, chiều theo những điều chúng muốn để hoãn binh thì hơn. Tả tướng quốc (Hồ Nguyên) Trừng nói: Thần không sợ đánh, chỉ sợ lòng dân không theo. Quý Ly (nghe thế) liền ban thưởng cho (Hồ Nguyên Trừng) cái hộp trầu bằng vàng’.
​
Sử thần Ngô Sĩ Liên nói: ‘Mệnh trời là ở lòng dân. Câu nói của Trừng hiểu được điều cốt yếu đó. Không thể vì cớ họ Hồ mà bỏ câu nói của Trừng được’.”

(Nguyễn Khắc Thuần, “Việt Sử Giai Thoại”, Tập IV, Nhà Xuất Bản Giáo Dục, 2003)

---