ÔN CỐ TRI TÂN…

​“…Giữa những người thông minh ngầm hiểu ý nhau, thì người thông minh trẻ tuổi lại bộc trực một cách thái quá như Nguyễn Hữu Dật, tạm thôi làm quan trong ba năm, nào có gì lạ đâu!...”
(Nguyễn Khắc Thuần, “Việt Sử Giai Thoại”, Nhà Xuất Bản Giáo Dục, 2003)

---

“NGUYỄN HỮU DẬT PHẢI BỊ MẤT CHỨC”
 
Ở xứ Đàng Trong, một trong những người sớm bước vào hoạn lộ là Nguyễn Hữu Dật. Cũng ở xứ Đàng Trong, một trong những danh tướng tên tuổi lừng lẫy nhất là Nguyễn Hữu Dật. Thế nhưng, ngoài những lần bị khiển trách hoặc giả là bị giáng chức nhất thời. Nguyễn Hữu Dật từng bị ba năm mất chức (từ tháng Sáu năm Quý Hợi, 1623 đến tháng Sáu năm Bính Dần, 1626). Lí do mất chức của Nguyễn Hữu Dật tháng Sáu năm 1623, được sách Đại Nam Thực Lục (Tiền Biên, Quyển II) chép lại như sau:
 
"Quý Hợi, năm thứ mười (tức năm 1623 - ND), mùa Hạ, tháng Sáu. Trịnh Tùng nhà Lê bệnh nặng, con thứ của Tùng là Xuân nổi loạn, phóng lửa đốt cháy Đông Đô (tức Hà Nội - ND), bức bách Tùng phải chạy đến quán Thanh Xuân ở huyện Thanh Oai (nay thuộc Hà Tây - ND) và Tùng đã chết dọc đường. Con trưởng của Tùng là Tráng lên nối ngôi, lập vợ là Ngọc Tú làm Tây Cung. Chúa (chỉ Nguyễn Phúc Nguyên - ND) nghe tin Tùng chết, nói với các tướng rằng:
 
- Tùng là kẻ không biết có vua, Xuân là kẻ không biết có cha, mới hay, đạo trời báo ứng thật chẳng sai bao giờ.
 
Nói rồi, sai bắn ba phát súng và kêu ba tiếng.
 
Văn chức là Nguyễn Hữu Dật bước ra khỏi bàn và thưa:
 
- Trịnh Tùng thì đã chết, con nó mới được lập lên, nay Chúa muốn đánh thì đánh, muốn giữ thì giữ, cớ sao lại cho nổ súng và kêu to lên như thế?
 
Chúa cười và nói rằng:
 
- Hữu Dật tuổi trẻ cậy ở sự hung hăng, chưa rõ lẽ gì cả.
 
Nhân đó, Chúa cho Dật về, bảo cha của Dật là (Nguyễn) Triều Văn dạy bảo. (Nguyễn) Triều Văn là người gia miêu ngoại trang, huyện Tống Sơn (nay thuộc Thanh Hóa - ND), bấy giờ đang giữ chức tham tướng. Hữu Dật lúc ấy mười sáu tuổi, vì có văn học mà được bổ làm văn chức. Chúa nói với các tướng rằng:
 
- Ta muốn nhân cơ hội này mà nổi nghĩa binh phò vua Lê, nhưng, đánh người trong lúc có tang là bất nhân, tấn công người thừa lúc người lâm nguy là bất võ. Huống chi, ta cùng họ Trịnh vốn có nghĩa thông gia, cho nên chi bằng, trước hãy đem lễ đến phúng để dò xét tình hình rồi sau hãy liệu kế.
 
Các tướng ai cũng bái phục. Chúa bèn sai sứ đi phúng điếu".
 
(Nguyễn Khắc Thuần, “Việt Sử Giai Thoại”, Tập VI, Nhà Xuất Bản Giáo Dục, 2003)

---